Het Paradisodebat 2016, met als thema ‘De kunst van democratie’, liet op meerdere vlakken een keerpunt zien in de perceptie van kunst en cultuur in de samenleving. Niet alleen vanuit de Tweede Kamer maar ook door de bijdragen van de hoofdsprekers Saskia Sassen en Henk Oosterling. Lees hier het verslag, incl. beeldimpressie en audio-opname.
Audio-opname
Luister hier naar de audio-opname van het Paradisodebat 2016 ‘De kunst van democratie’ (totale speelduur 2 uur 14 min).
Verslag Paradisodebat 2016
Sandra Jongenelen
SAMENWERKEN EN NETWERKEN
Niet langer ligt het cultureel ondernemerschap op ieders lippen. De twee woorden vielen geen enkele keer tijdens het jaarlijkse Paradisodebat op zondag 28 augustus 2016 in Amsterdam. Politici, kunstenaars, bestuurders en het publiek omarmden het nieuwe thema verbinden. Het hangt al jaren in de lucht, maar nu is het definitief. Samenwerken en het smeden van netwerken zijn definitief de nieuwe buzz-woorden in de cultuursector.
Het debat van Kunsten ’92 trapte af met hoogleraar sociologie Saskia Sassen, verbonden aan de Columbia University in New York. Als een van de invloedrijkste denkers van deze tijd vraagt zij zich in haar laatste boek Uitstoting af of de democratie stand kan houden in onze sterk veranderde wereld. Sommigen noemen haar de vrouwelijke Piketty, de Franse econoom die op basis van historisch onderzoek liet zien dat de rijken alleen maar rijker worden. Haar kracht schuilt in de analyse van de tijd. Tegelijkertijd klinkt tussen de regels door een oplossing die sterk doet denken aan de jaren tachtig: do it yourself, samen.
Van piramide- naar netwerkdenken
Sassens metavisie lijkt mijlenver verwijderd van de dagelijkse politieke lijstjes en doelstellingen. Ze wijst naar de roofzuchtige opkomst van de financiële sector. Toch liet minister Jet Bussemaker (PvdA) van OCW zien dat ze Sassens boodschap adequaat kan vertalen. Sassens gedachtegoed was de afgelopen twee jaar ook terug te vinden op de Nederlandse podia met de voorstelling Door de bank genomen. Acteur Gijs Scholten van Aschat mengde zich in de discussie, evenals een groot aantal politici, onder wie wethouders van grote steden en Eerste en Tweede Kamerleden. De Rotterdamse filosoof Henk Oosterling reageerde op Sassens betoog, ook met een krachtig pleidooi het piramide-denken te veranderen in het netwerk-denken.
Hypotheekcrisis
Moderator Ruben Maes maakte aan het begin van het debat duidelijk dat het over meer zou gaan dan geld. Het zou reflectiever worden, beloofde hij. Met dank aan Sassen lukte dat. Zij legde uit hoe het kapitalisme in de jaren tachtig, negentig van de vorige eeuw in de greep raakte van de financiële wereld. Terwijl de banken tot dusver geld uitleenden dat zij daadwerkelijk beheerden, introduceerde de nieuwe motor van de economie regelingen met fictief geld. De afloop daarvan is bekend. Alleen al in de VS werden zo’n 35 miljoen mensen door die hypotheekcrisis getroffen.
Tel daarbij twee belangrijke andere ontwikkelingen op. Het feit dat de mensheid er de afgelopen twintig jaar in slaagde grote delen van de wereld te vernietigen. En de toenemende invloed van puissant rijke investeerders. Steeds meer onroerend goed komt in buitenlandse handen. Sassen: ‘Qatari hebben meer bezit in Londen dan de Britse koningin. Singapore kocht grote delen van Detroit en een groot aantal grachtenpaden zijn in handen van Chinese bedrijven.’
Gedeelde publieke waarden
Sassen dankt haar naam aan Nederlandse ouders en kondigde aan het begin van het debat in het Nederlands aan ‘dat ze geen Nederlands spreekt’. Haar verhaal is complex en veelomvattend; lees vooral haar boek voor de complete analyse. Het bood genoeg aanknopingspunten voor minister Bussemaker om erop verder te borduren. ‘Tegen de roofzucht moeten wij een ander verhaal zetten, het verhaal van gedeelde publieke waarden.’ Ze gaf ook een positieve draai aan Sassens analyse. ‘Als we de wereld in twintig jaar kapot kunnen maken dan kan je hem ook in twintig jaar veranderen.’ De minister zet zich in voor de bescherming van het publieke domein, waar ook kunst deel van uitmaakt. Kunst is onderdeel van de samenleving, vindt ze. Dat maakte ze concreet met het voorbeeld van de Cultuurkaart voor jongeren. Drie jaar geleden zorgde zij ervoor dat die behouden bleef. ‘Creativiteit is cruciaal voor de samenleving en daarom is cultuureducatie zo belangrijk.’
Skills van de 21ste eeuw
Daarmee onderschreef ze het betoog van Henk Oosterling, hoogleraar filosofie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en aanjager van Rotterdam Vakmanstad. Oosterling is ervan overtuigd dat cultuureducatie van basisschool tot en met de universiteit van groot belang is voor volgende generaties om op duurzame wijze te kunnen denken en handelen. Hij pleitte niet alleen voor een nieuwe manier van denken: in plaats van top – down volgens een piramidestructuur, naar denken in netwerken. Ook riep hij op tot een nieuwe versie van out-of-the box-denken. Hij liet de skills van de 21ste eeuw zien; vaardigheden die veel kunstenaars op het lijf zijn geschreven: ondernemende inslag, geëngageerd denken en open voor experiment. Maar ook bijvoorbeeld media-geletterdheid hoort daarbij.
Tocht door de woestijn
Gespreksleider Maes schuwde ook de actualiteit niet. Was er hoop voor instellingen in de knel als Orkater? Lag er een reparatiebedrag van € 24 miljoen in het verschiet? De minister gaf aan op Prinsjesdag naar buiten te treden. Cultuurwoordvoerder van D66 Alexander Pechtold liet meer los. ‘We komen een heel eind. Dit is voor de cultuursector het laatste jaar van de tocht door de woestijn.’ Daarmee doelde hij op de ingrijpende bezuinigingen van € 200 miljoen onder cultuurminister Halbe Zijlstra. Opmerkelijk was de reactie van VVD-wethouder Jeroen Hatenboer van Enschede. Hij nam afstand van het beleid van zijn partijgenoot. ‘Als partij zijn we te veel meegegaan met de cultuur van die tijd.’
Cultuureducatie
Wat ook opviel was de eensgezindheid van verschillende politici. Over samenwerking en netwerk-denken gesproken. Cultuurwoordvoerder van de PvdA Jacques Monasch pleitte voor meer cultuureducatie in het onderwijs. ‘We zijn daar iets kwijtgeraakt.’ D66’er Pechtold was het met zijn PvdA-collega eens. ‘De bandbreedte tussen partijen is niet zo heel groot.’ Over het beoogde cultuurbeleid van de PVV – alle cultuursubsidies afschaffen – was iedereen het eens. De achterban van de PVV is helemaal niet tegen cultuur. Ongelooflijk veel mensen genieten van kunst en cultuur, al hebben ze helemaal niet in de gaten dat het met kunst en cultuur te maken heeft.’ Daarmee verwees hij ook naar de half miljoen mensen die naar de Amsterdamse Uitmarkt waren gekomen, de officiële opening van het culturele seizoen met honderden optredens en performances.
Maatschappelijk draagvlak
Waar Sassen liet zien hoe de kloof tussen verschillende mensen de afgelopen jaren is vergroot, droeg Bussemaker een oplossing aan. Juist kunst en cultuur kunnen die kloof overbruggen. Ze vertelde over een Somalisch meisje dat de oorlog in eigen land ontvluchtte, in Den Haag contrabas leerde spelen en optrad met het Residentie Orkest. Veel culturele instellingen leggen verbindingen. Denk ook aan musea die relaties aanknopen met zorginstellingen. Zoals haar PvdA-voorganger Rick van der Ploeg het cultureel ondernemerschap introduceerde, zo richt Bussemaker zich op de verbindende rol van kunst en cultuur. Mede daarmee wil ze ook het maatschappelijk draagvlak voor kunst en cultuur vergroten.
Collectief eigendom
Nieuw is dat natuurlijk niet. Wethouder Sjoerd Feitsma van Leeuwarden vertelde hoe het de stad vier jaar geleden lukte om in 2018 Culturele Hoofdstad van Europa te worden. Niet met een van boven opgelegd programma, maar door het bidbook samen te stellen met verschillende netwerken, van vogelaars tot operaliefhebbers. ‘Met een programma dat wordt gedragen door mensen en niet wordt gemaakt voor mensen.’
Namens het NDSM-terrein vertelde Eva de Klerk hoe zij zeventien jaar geleden begonnen met samenwerking tussen verschillende netwerken. ‘We werden geframed als kunstenaars, maar de groep was veel breder.’ Al in 1997 publiceerden ze over de mogelijkheden van collectief eigendom en de participatiemaatschappij, jaren voordat minister-president Rutte het op de agenda van Nederland zette. Hiermee werd ook Sassens betoog bevestigd over de aankoop van onroerend goed door rijke investeerders. ‘De grond om ons heen wordt aan buitenlandse ondernemers verkocht’, aldus de Klerk.
100.000 handtekeningen
O
ok Nederlandse theatermakers zijn al in-getuned op de ontwikkelingen die Sassen schetst. De voorstelling Door de bank genomen die de afgelopen drie jaar door Nederland toerde, ging in op de ongebreidelde geldschepping van de financiële sector. Private banken maken geld door gewoon maar wat getallen in de computer in te voeren. De acteurs van De Verleiders sloegen de handen ineen met de stichting Ons Geld en startten een burgerinitiatief, waarmee ze 100.000 handtekeningen verzamelden. Weer een voorbeeld van netwerken.
Acteur Gijs Scholten van Aschat vroeg zich af: ‘De kunst heeft iets gedaan. We hebben ons geëngageerd en de handtekeningen aan de politiek aangeboden. Wat doen jullie?’ Pechtold pakte de handschoen op: ‘We hebben geluisterd en wij denken dat daar grotere verbanden voor nodig zijn, op Europees niveau.’
Radicaliseer en unite
Het laat precies zien waar Sassen het over heeft, het onvermogen van de democratie. En het maakt duidelijk dat verschillende netwerken, meer dan alleen de politiek, gemobiliseerd moeten worden. In zijn afsluitende woorden sloot Jan Zoet, voorzitter van Kunsten ’92, daarbij aan. Hij citeerde de oproep van Wouter Hillaert in zijn State of the Union bij het Theaterfestival Vlaanderen: radicaliseer en unite!
Beeldimpressie
Een kritische blik
GEEN AANVAL, MAAR EEN UITNODIGING
Door Naomi Velissariou, bestuurslid van Kunsten ’92
Lees hier het artikel op de website van de Theaterkrant
Of open de PDF:
geen-aanval-maar-een-uitnodiging