“I have heard men talk about the blessings of freedom,” he said to himself, “but I wish any wise man would teach me what use to make of it now that I have it.”
Sir Walter Scott – ‘Ivanhoe’
In de culturele sector is het aantal freelancers hoog. Het zijn die freelancers, die bovenop de culturele bezuinigingen, te maken krijgen met onder andere het afschaffen van de zelfstandigenaftrek. Anneke Jansen roept freelancers op het freelance zwaard op te nemen voor meer vrijheid en een helder beleid.
Je zou het bijna poëtische gerechtigheid kunnen noemen. De culturele sector heeft naar verhouding niet alleen het hoogste percentage freelancers (73%), ook het woord ‘freelancer’ zelf vindt zijn oorsprong in kunstenland. Sir Walter Scott gebruikte de term voor het eerst om de middeleeuwse huursoldaat Ivanhoe (naar de gelijknamige roman uit 1820) te omschrijven. Een free-lancer. Iemand wiens zwaard niet toebehoorde aan een enkele heer. Een zwaard dat alleen – en tegen betaling – in te huren was voor een afgesproken periode. En dat dus evengoed een klein maandje later met dezelfde overtuiging tegen je gebruikt kon worden.
Via de fictie heeft de freelancer zich inmiddels gevestigd in de werkelijke wereld en er de afgelopen twee eeuwen een aantal namen aan toegevoegd zoals (zelfstandig) ondernemer en ZZP’er. De dolende eenzame ziel betaalt inmiddels netjes belasting en de bezigheden zijn doorgaans wat minder bloederig. Bij een tegenvallende markt verwordt de freelancer niet meer tot een gevreesde muiter die arme boeren overvalt om aan de kost te komen, maar doet aan acquisitie via Linkedin, update de website en gaat koffie drinken met potentiële werkgevers. Ook voelt de 21e eeuwse freelancer een grotere noodzaak om zich te verbinden met andere freelancers om zich te weren tegen financiële malaises. Vrijheid kost immers ook wat en op het gebied van werkeloosheid, pensioen, dalende kansen op een hypotheek bij banken, dreigende afschaffing van de zelfstandigenaftrek en een aanhoudende crisis is er een grotere behoefte aan bundeling van de krachten. Een typisch voorbeeld van een dergelijk gezamenlijk initiatief is de arbeidsongeschiktheidsvoorziening voor zelfstandig ondernemers: het broodfonds. Interessant hieraan is dat het los staat van verzekeringsmaatschappijen en de middle man er – als het ware – tussenuit snijdt. Je blijft zelf controle houden over (je eigen) geld en bepaalt gezamenlijk hoe het fonds georganiseerd wordt. Deze neiging om – buiten de broodheren om – te zoeken naar een manier om risico te beperken lijkt naadloos aan te sluiten bij de aard van de freelancer. Maar het is ook een interessante ontwikkeling in een wereld waarin grote instellingen en overheden niet meer automatisch het vertrouwen genieten van burgers, werknemers en ondernemers. Waar de verzekering faalt, staat een broodfonds op. Waar de bank faalt, volgt de bitcoin. Waar de krant kort op journalisten, verrijst De Correspondent. En ja, daar zit ook risico aan, maar een risico waar je zelf een besluit over hebt genomen. Niet één die is opgelegd door een broodheer.
Twilight Zone
Freelancers zijn ondernemers. Op zoek naar oplossingen, niet vies van het nodige risico en doorgaans nogal dol op hun onafhankelijkheid. Maar niet iedereen wil of kan freelancer zijn. En in Nederland is inmiddels 14% van de beroepsbevolking ZZP’er. Een ontwikkeling waar de overheid ook mee in de maag zit, maar die nog niet echt een hoopvolle oplossing in het vizier lijkt te hebben. Onder de eufemistische term ‘flexschil’ wordt het beleid om ‘werknemers zonder contract voor onbepaalde tijd’ in te bouwen in bedrijven: het zogeheten nul-urencontract. Dat betekent grofweg dat er mensen ontslagen worden, minder vaste contracten te verkrijgen zijn en dat er meer ‘flex’ volk – een soort twilight zone tussen werknemer en freelancer – op de werkvloer staat.
Nu beweegt er zich het nodige in Den Haag. Er wordt nagedacht over een collectieve pensioenregeling voor ZZP’ers door staatssecretaris Klijnsma, in het sociaal akkoord staat dat men in de zorg (niet in andere sectoren overigens) af wil van de nul-urencontracten en Mei Li Vos stort zich in de Tweede Kamer op het verbeteren van de positie van de ZZP’er op de huidige arbeidsmarkt en presenteert, zo wordt verwacht, eind 2013 de plannen.
Het zwaard oppakken
Ik denk dat de freelancers uit de meest vrijgevochten sector van Nederland en de nodige ervaring op het gebied van zelfstandig ondernemerschap bij kunnen dragen aan de ontwikkeling van die plannen. Bijvoorbeeld door zich aan te sluiten bij ZZP Nederland. Het elimineren van de zelfstandigenaftrek, zoals ook in de plannen van dit kabinet staat, zal voor vele culturele ondernemers de doodsteek zijn. Dit komt bovenop de bezuinigingen in de culturele sector en de vaak – toch al niet marktconforme – tarieven die doorgaans aan freelancers aangeboden worden per woord, uur of project. Maar als het dan toch die kant op gaat, is het dan zinnig om te pleiten voor een rechtevenredige verhoging van de MKB-winstvrijstelling? Is het niet eens tijd dat – in het kader van de verbreding van je ondernemerschap – de omschrijving van de werkzaamheden op de VAR wat soepeler gaat worden? Willen we wel dat de overheid zich gaat bemoeien met een pensioenregeling voor ZZP’ers (knuppel! hoenderhok!)? En wordt het niet eens tijd dat volstrekt overbodige instellingen als de KVK afgeschaft worden? Willen we niet meer vrijheid en minder middle men? Kortom: wil de cultureel ondernemer niet liever dat er op strategisch niveau bij de overheid nagedacht wordt over het stimuleren van ondernemerschap, in plaats van een beleid dat aan de ene kant inzet op decimeren van het aantal ondernemers (afschaffing zelfstandigenaftrek) en aan de andere kant een vangnet inbouwt (pensioenopbouw). Een vangnet dat vele culturele ondernemer niet eens zullen halen als de zelfstandigenaftrek verdwijnt…
Het is tijd dat de freelancer het zwaard weer oppakt en van zich laat horen voor de plannen goed en wel gesmeed zijn en er niets meer aan gedaan kan worden. Opdat we niet eindigen als Sir Walter Scott zelf: met een grote financiële schuld door bankroet van zijn uitgeverij, een daaropvolgende snellere productie waar de kwaliteit van zijn werk onder te lijden had, tot de dood erop volgt en de erven de schuld afbetalen met de verkoop van de auteursrechten. Dat is geen free-lance. Dat is zelfmoord.
Anneke Jansen is freelancer en onder andere artistiek directeur van de Amsterdam Fringe